επιμέλεια: Ελένη Σοφού
Η κυρίαρχη εξηγητική γραμμή είναι εύλογα η διαρκής σκλήρυνση του νεοφιλελευθερισμού, των κοινωνικών ανισοτήτων και της εκμετάλλευσης, όπου συνεχώς επιδεινώνονται τα επιβιωτικά και τα συνακόλουθα αυτοεπιβεβαιωτικά άγχη. Δεν θα μείνουμε όμως εδώ, αν και μπορεί να προσφέρει ένα γενικότερο πλαίσιο ένταξης της συζήτησής μας. Εδώ ασχολούμαστε με κοινά ζητήματα που θέτουν νευροεπιστήμονες και φιλόσοφοι, όπως είναι π.χ. ο νευροεπιστήμονας Α. Παπανικολάου (Α.Π.) (που έχει φιλοξενηθεί συχνά στην «Εφ.Συν.», π.χ. Σεπτ.-Οκτ. 2023) και ο γνωστός Αμερικανός φιλόσοφος Thomas Nagel (T.N.).
Ο Α.Π. υποστηρίζει ότι η αναγωγή της εσωτερικής εμπειρίας, του ψυχισμού μας, στο εγκεφαλικό υλικό δεν επαρκεί εξηγητικά, δηλαδή αποτελεί αναγκαία συνθήκη εξήγησης αλλά όχι ικανή. Επίσης, αποκλείει μια εξήγηση που βασίζεται σε έναν εξωσωματικό άυλο ψυχισμό (πνεύμα-spirit, ψυχή κ.λπ.) που επιδρά στις υλικές διεργασίες. Στην πρώτη περίπτωση, υποτασσόμαστε δογματικά στον υλισμό, ενώ στη δεύτερη, στον δυϊσμό-διαρχία (πνεύμα και ύλη), αλλά σε μία επιστημονική διερεύνηση πρέπει αυτές οι δύο θέσεις να αποκλείονται ως «μεταφυσικές ιδεοληψίες». Στις αναλύσεις του επίσης τονίζει ότι η επιστημονική μέθοδος είναι πραγματιστική. Υλη και συνείδηση δεν είναι φύσει ανόμοιες ουσίες αλλά φαινομενικές εκφάνσεις μιας κοινής «άγνωστης» ουσίας. Εδώ μάλιστα κάνει φιλοσοφικές αναφορές στον Πλωτίνο και τον Σπινόζα.
Μιλώντας για τον Πραγματισμό που χαρακτηρίζει την αγγλοσαξονική και κυρίως την αμερικανική φιλοσοφία από τον 19ο αιώνα (C.S. Peirce, J. Dewye, κυρίως ο W. James αλλά και στην Αγγλία με τον Schiller που ονόμασε τη νέα θεωρία ανθρωπισμό-humanism), γνωρίζουμε ότι θεμελιακός σκοπός του ανθρώπου είναι η διατήρηση και η άμυνα του ατόμου. Η νόηση –όπως και όλη η ψυχική ζωή– υπηρετεί τη δράση, την ενέργεια, δηλαδή τη ζωή και την πράξη. Αλήθεια και αληθινή γνώση είναι ό,τι μας βοηθά να κινούμαστε μέσα στην πραγματικότητα. Αληθινό είναι το ωφέλιμο για το άτομο και την κοινωνία. Αν αποδειχτεί ότι οι θρησκευτικές έννοιες έχουν αξία για τη ζωή, θα είναι αληθινές για τον πραγματιστή. Με αυτή την έννοια, γνώση ωφέλιμη και γνώση αληθινή είναι ταυτόσημες. Για τον Γερμανό H. Vaihinger, επίσης, ο άνθρωπος είναι κυρίως καμωμένος για δράση και η νόηση του δόθηκε όχι για να βρίσκει την αλήθεια, αλλά για να ενεργεί.
Όπως επισημαίνει ο Α.Π., υπάρχει αντιστοιχία μεταξύ εγκεφαλικών διεργασιών (στις οποίες μάλιστα διαπρέπει ο ίδιος σε έρευνες με επιστημονικά απεικονιστικά μηχανήματα κ.λπ.) και συνειδητής εμπειρίας, όμως απορρίπτει αυτή τη σχέση ως σχέση αιτίου-αιτιατού, όπως θέλει ο επιστημονικός υλισμός. Επίσης απορρίπτει και τον δυϊσμό κατά τον οποίο η συνειδητή εμπειρία επιτυγχάνεται τελικά «εξω-εγκεφαλικά».
Αυτή την περίπτωση όμως ως γνωστόν είχε αποδεχτεί τελικά ο πατριάρχης του Πραγματισμού W. James, όταν δέχτηκε ως πιο κατανοητό και εύκολο ότι αυτή η θαυματουργή «μαλακιά ύλη» του εγκεφάλου δραστηριοποιείται από κάτι που «έρχεται από έξω». Αυτό βέβαια μπορεί να είναι πνεύμα, ψυχή ή ο ίδιος ο Θεός. Ο Α.Π. απορρίπτει και αυτή την εκδοχή μένοντας απλώς στην ανάγκη να ανακαλυφθεί επιστημονικά η φύση αυτής της «άγνωστης βιολογικής πραγματικότητας». Μάλιστα, λόγω του γενικού όρου που χρησιμοποιεί, αναφέρεται εκτός από τον άνθρωπο και σε κάθε είδος που ανήκει στη χλωρίδα και στην πανίδα πάνω στη Γη. Όπως είδαμε, ο φιλόσοφος W. James προσέφυγε στο δυϊσμό, ουσιαστικά στον Θεό, για να ξεπεράσει το πρόβλημα που έβλεπε.
Ιδιαίτερο ενδιαφέρον εδώ έχουν επίσης οι αμφίσημες γενικές απόψεις του T.N. που παρουσιάζει ιδίως στο έργο του «Νους και Κόσμος» (εκδόσεις Εκκρεμές). Ο ίδιος δυσπιστεί στη νεοδαρβινική εξήγηση της προέλευσης και της εξέλιξης της ζωής. Η «συνείδηση» και ο «νους» θα πρέπει να συμπεριληφθούν στα βασικά συγκροτητικά στοιχεία του κόσμου ως απαραίτητα τελεολογικά στοιχεία. Μια εξήγηση της πολυπλοκότητας θα πρέπει επίσης να εξηγεί και την ύπαρξη του «λόγου». Ο T.N., αν και δηλωμένος αθεϊστής, υποστηρίζει τα επιχειρήματα των θεϊστών κατά του επιστημονισμού και του νεοδαρβινισμού. Στο δύσκολο και δαιδαλώδες βιβλίο του ανοίγει σωρεία ζητημάτων τα οποία συχνά αφήνει επίτηδες ανοιχτά.
Εμείς, λοιπόν, πού πρέπει να προσφύγουμε εκτός από τον… «επάρατο» επιστημονικό υλισμό; Τρίτη λύση δεν υπάρχει, αφού η ανακάλυψη αυτής της «άγνωστης βιολογικής πραγματικότητας» οφείλει να είναι επιστημονική, δηλαδή υλιστική, χωρίς προσφυγή σε πνεύματα, ψυχές, θεούς και δαίμονες. Ετσι, εκτός των άλλων, αποφεύγουμε και τον φαύλο κύκλο!
Διέξοδος θα ήταν να ξεκινήσουμε από την άποψη του F. Engels, ότι η ιστορική εξέλιξη αφορά τα πάντα, ακόμα και την έννοια του «υλισμού», αλλά προφανώς αυτός απέκλειε τη συνεργασία του υλισμού με τον σπιριτουαλισμό και τον θεϊσμό. Εδώ θα μπορούσαμε να πάμε στις περιπλανήσεις και αναζητήσεις τού T.N. που αναφέραμε, αλλά όσο και να θέλει να αποφύγει τον θεϊσμό, οι απόψεις του για τη «συνείδηση», τον «νου» και τον «λόγο» τον οδηγούν εκεί. Επίσης πρέπει πρώτα να επιλυθούν ορθολογικά και υλιστικά, δηλαδή επιστημονικά, τα θέματα της υπερ-πολυπλοκότητας του εγκεφάλου. Εδώ ίσως μπορεί να συνεισφέρει ως αρχικό στάδιο η γνωστή ανακάλυψη του νομπελίστα I. Prigozin και της σχολής του περί της αυθόρμητης εμφάνισης «τάξης» σε απλά θερμοδυναμικά-φυσικοχημικά συστήματα.
Τελικά, ο φιλοσοφικός Πραγματισμός, ως γενική θεωρία της αλήθειας, μπορεί να υποστηρίξει αυτό που αναφέραμε στην αρχή, δηλαδή τη σημερινή «επιστροφή του Θεού». Ανέκαθεν χρησιμοποίησε τη βιολογία για να δικαιώσει τη θρησκεία. Σε κάθε περίπτωση, όμως, πάντα νιώθουμε ότι δεσμευόμαστε από την αναγκαιότητα της παροιμίας, ότι «πίτα ολάκερη και σκύλος χορτάτος» αποτελεί αδύνατη συνθήκη, δηλαδή ότι δεν μπορούμε να κάνουμε επιστήμη μέσω ενός «επέκεινα»!
*Δρ. Φιλοσοφίας, Φυσικός
efsyn.gr
