επιμέλεια: Ελενη Σοφού
Γράφει η Μαρία Σάντα
Ο πίνακας Έναστρη Νύχτα φιλοτεχνήθηκε από τον Vincent Van Gogh τον Ιούνιο του 1889 και απεικονίζει τη θέα από το δυτικό παράθυρο του δωματίου του στο άσυλο Σεν Πωλ ντε Μοζόλ, στο Σεν Ρεμί ντε Προβάνς, μόλις πριν την ανατολή του ηλίου, με την προσθήκη ενός εξιδανικευμένου χωριού.
Βρίσκεται στη μόνιμη συλλογή του Μουσείου Μοντέρνας Τέχνης στη Νέα Υόρκη από το 1941 και αποκτήθηκε μέσω του κληροδοτήματος Λίλι Π. Μπλις. Θεωρείται το καλύτερο έργο του Van Gogh και αποτελεί ένα από τα μεγαλύτερα αριστουργήματα της Δυτικής Ζωγραφικής.
Έναστρη Νύχτα – (The Starry Night) – 1889
Ελαιογραφία σε καμβά
Ύψος: 73.7 εκ. – Πλάτος: 92.1 εκ.
Μουσείο Μοντέρνας Τέχνης, Νέα Υόρκη
Στον απόηχο του επεισοδίου στις 23 Δεκεμβρίου του 1888, που είχε ως αποτέλεσμα τον αυτο-ακρωτηριασμό του αριστερού αυτιού του, ο Van Gogh ζήτησε οικειοθελώς τον εγκλεισμό του στο άσυλο Σεν Πωλ ντε Μοζόλ, στις 8 Μαΐου 1889. Το άσυλο, που στεγαζόταν σε ένα πρώην μοναστήρι και χρηματοδοτούνταν από πλούσιους, δεν ήταν γεμάτο όταν έφτασε ο ζωγράφος. Αυτό του επέτρεψε να καταλάβει εκτός από ένα υπνοδωμάτιο, ένα ακόμα δωμάτιο στο ισόγειο, το οποίο χρησιμοποιούσε σαν εργαστήρι ζωγραφικής.
Στη διάρκεια της διαμονής του στο άσυλο, ανακάλυψε την έντονη κίνηση για τους πίνακές του, χρησιμοποιώντας δύο υφολογικές επιλογές. Πρώτον τις ελικοειδείς, κυματιστές καμπύλες και δεύτερον τη γραμμοσκίαση με έντονες και κοφτές πινελιές. Κορυφαίο του έργο στο οποίο αποδόθηκαν τα χαρακτηριστικά αυτά με μοναδικό τρόπο, είναι η Έναστρη νύχτα.
Στην πραγματικότητα δεν πρόκειται για έναν πίνακα, αλλά για 21 μελέτες, 21 διαφορετικές εκδοχές που ο καλλιτέχνης ζωγραφίζει στο κελί του, παραλείποντας πάντα τα κάγκελα. Πρόκειται για έργα με λάδι αλλά και κάρβουνο. Μια σαρωτική θέα της άποψης που ο ζωγράφος αντικρίζει στην απομόνωσή του, και βέβαια μια φευγαλέα αλλά δηλωτική ματιά στον ταραγμένο, τυρβώδη εσωτερικό του κόσμο.
«Μέσα από το παράθυρο με τα σιδερένια κάγκελα» γράφει στον αδελφό του Theo, τον Μάιο του 1889, «μπορώ να διακρίνω ένα τετράγωνο κομμάτι γης με σιτάρι… πάνω από το οποίο, το πρωί, βλέπω τον ήλιο να ανατέλλει σε όλο του το μεγαλείο».
Ο Van Gogh απεικόνισε τη θέα σε διαφορετικές ώρες της ημέρας και κάτω από διάφορες καιρικές συνθήκες, συμπεριλαμβανομένης της ανατολής του ήλιου και του φεγγαριού, σε μέρες με ηλιοφάνεια και συννεφιά, με θύελλες και βροχή. Το προσωπικό του νοσοκομείου δεν του επέτρεπε να ζωγραφίζει στο δωμάτιό του, αλλά μπορούσε να κάνει σκίτσα με μελάνι ή κάρβουνο σε χαρτί και τελικά έφτιαχνε νεότερες παραλλαγές σε προηγούμενες εκδοχές. Το εικονογραφικό στοιχείο που ενώνει όλα αυτά τα έργα ζωγραφικής είναι η διαγώνια γραμμή που προέρχεται από τα δεξιά και απεικονίζει τους χαμηλούς λόφους των βουνών Alpilles. Σε δεκαπέντε από τις εικοσιμία παραλλαγές είναι ορατά τα κυπαρίσσια πέρα από τον μακρινό τοίχο που περιβάλλει το κομμάτι γης με σιτάρι. Ο ζωγράφος έδωσε τηλεσκοπικά τη θέα σε έξι από αυτά τα έργα, κυρίως στο έργο Χωράφι με Σιτάρι και Κυπαρίσσια και στην Έναστρη Νύχτα, φέρνοντας τα δέντρα πιο κοντά στο επίπεδο της εικόνας.
H Έναστρη Νύχτα είναι το μόνο νυχτερινό έργο του σπουδαίου ζωγράφου στη σειρά πινάκων με τη θέα από το παράθυρο του υπνοδωματίου του. Στις αρχές Ιουνίου, ο Vincent έγραψε στον Theo: «Σήμερα το πρωί είδα το τοπίο από το παράθυρό μου για μεγάλο χρονικό διάστημα πριν από την ανατολή με τίποτα άλλο εκτός από το πρωινό αστέρι, το οποίο φάνταζε πολύ μεγάλο».
Κατά τη διάρκεια του έτους που ο Van Gogh έμεινε στο άσυλο, συνεχίστηκε η παραγωγική ζωγραφική περίοδος που είχε ξεκινήσει στην Αρλ. Κατά τη διάρκεια αυτής της περιόδου, παρήγαγε μερικά από τα πιο γνωστά έργα της καριέρας του, συμπεριλαμβανομένων των Ίριδων (1889), που βρίσκονται στο Μουσείο Getty J. Paul, και την Μπλε αυτοπροσωπογραφία του (1889), που βρίσκεται στο Musée d’Orsay, στο Παρίσι.
Τόσο ο Van Gogh όσο και άλλοι ιμπρεσιονιστές απεικόνισαν το φως με τρόπο διαφορετικό από τους παλαιότερους ζωγράφους, συλλαμβάνοντας, κατά κάποιο τρόπο, την κίνησή του, όπως για παράδειγμα, στα νερά όπου αντικατοπτρίζεται ο ήλιος ή, στη συγκεκριμένη περίπτωση, στο φως των άστρων που λαμπυρίζει και διαλύεται μέσα στα γαλαξιακά κύματα του μπλε νυχτερινού ουρανού.
Τα πάντα σε αυτόν τον πίνακα μοιάζουν χαμένα στην απεραντοσύνη, στην κίνηση του σύμπαντος που τυλίγεται και ρέει. Αυτό που συνδέει γη και ουρανό είναι το φλογόσχημο κυπαρίσσι, ένα δέντρο που συνδέεται παραδοσιακά με τα νεκροταφεία και το πένθος. Αλλά ο θάνατος δεν ήταν δυσοίωνος για τον Van Gogh.
Άπειροι είναι οι συμβολισμοί στο εμβληματικό αυτό έργο, το οποίο παρεμπιπτόντως ο ίδιος θεωρούσε πλήρη αποτυχία, σε τέτοιο βαθμό που παρέλειψε να το στείλει στον αδελφό του προς πώληση στην γκαλερί του.
Στην Έναστρη Νύχτα, οι κυκλικές πινελιές του δημιουργούν έναν νυχτερινό ουρανό γεμάτο περιδινούμενα σύννεφα και αστέρια. Στο έργο του αυτό απεικονίζει χαοτικές δίνες που ακολουθούν με ακρίβεια τις μαθηματικές περιγραφές των αναταράξεων σε ρευστά υλικά, όπως οι στροβιλισμοί του νερού σε ένα ταραγμένο ρυάκι ή οι πραγματικοί ανεμοστρόβιλοι. Αναπαράγει δηλαδή όπως και σε αρκετούς άλλους πίνακές του, επακριβώς, νόμους της φύσης.
Εξήντα χρόνια μετά τον Van Gogh, ο Ρώσος μαθηματικός Αντρέι Κολμογκόροφ ανακάλυψε μια μαθηματική φόρμουλα που εξηγεί σε μεγάλο βαθμό πώς λειτουργεί η τυρβώδης ροή, που ουσιαστικά παραμένει ένα μυστήριο της φυσικής. Το 2004, επιστήμονες παρατήρησαν μέσω του τηλεσκοπίου Hubble τις δίνες ενός μακρινού νέφους σκόνης και αερίων γύρω από κάποιο άστρο, και η εικόνα τούς θύμισε την Έναστρη νύχτα του Van Gogh. Αυτό έδωσε το έναυσμα σε επιστήμονες από το Μεξικό, την Ισπανία και την Αγγλία να μελετήσουν λεπτομερώς τη φωτεινότητα στα έργα του Van Gogh. Έτσι ανακάλυψαν ότι σε πολλά απ’ αυτά κρύβεται ένα σαφές μοτίβο τυρβώδους ροής, παρόμοιο με την εξίσωση του Κολμογκόροφ. Οι ερευνητές ψηφιοποίησαν τους πίνακες και μέτρησαν τις διαφορές φωτεινότητας ανάμεσα στα πίξελ. Οι καμπύλες στις οποίες κατέληξαν, δείχνουν ότι τα έργα του Van Gogh, από τις περιόδους της ψυχικής του αστάθειας, συμπεριφέρονται με τρόπο που θυμίζει έντονα τυρβώδη ροή. Η αυτοπροσωπογραφία του με τσιμπούκι, που προέρχεται από πιο ήρεμη περίοδο της ζωής του, δεν παρουσιάζει αυτό το φαινόμενο, ούτε και έργα άλλων καλλιτεχνών, όπως η Κραυγή του Edvard Munch, που εκ πρώτης όψεως απεικονίζουν τυρβώδη ροή.
Ανεξήγητο παραμένει παρ’ όλα αυτά το γεγονός ότι, σε μια περίοδο ψυχικού μαρτυρίου, ο Van Gogh κατάφερε με κάποιο τρόπο να συλλάβει και να απεικονίσει μια από τις δυσκολότερες έννοιες της φύσης, διαπερνώντας με την εκπληκτική του αντίληψη τα πιο βαθιά μυστήρια της κίνησης, της ροής και του φωτός.
Ο ζωγράφος πούλησε μόνο έναν πίνακα σε όλη τη διάρκεια της ζωής του, Το Κόκκινο Αμπέλι, ο οποίος ολοκληρώθηκε το Νοέμβριο του 1888, πριν από την κατάρρευση που τον έστειλε στο άσυλο. Η Βελγίδα καλλιτέχνης και συλλέκτρια Anna Boch τον αγόρασε για 400 φράγκα το 1890. Σήμερα, ο πίνακας είναι στο Μουσείο Πούσκιν Καλών Τεχνών της Μόσχας.
Συνολικά ο Van Gogh δημιούργησε σε διάστημα περίπου δέκα ετών περισσότερους από 800 πίνακες και 1000 μικρότερα σχέδια.
Μόλις έναν χρόνο αφού ολοκλήρωσε την Έναστρη Νύχτα, ο Van Gogh αυτοπυροβολήθηκε σε ένα χωράφι και δύο μέρες μετά υπέκυψε στα τραύματά του.
Μετά τον θάνατο του Vincent, το 1890, ο Theo κληρονόμησε όλα τα έργα του αδελφού του. Αλλά όταν πέθανε και εκείνος το φθινόπωρο του 1891, η σύζυγός του Johanna Gezina Van Gogh-Bonger έγινε ιδιοκτήτρια του πίνακα και των άλλων έργων. Η ίδια συνέλεξε και επιμελήθηκε την αλληλογραφία των αδελφών προς δημοσίευση, η οποία απαριθμεί περισσότερες από 700 επιστολές και σ’ αυτή πιστώνεται η υστεροφημία του Vincent Van Gogh. Το 1900, η Van Gogh-Bonger πούλησε την Έναστρη Νύχτα στον Γάλλο ποιητή Julien Leclerq, ο οποίος τον πούλησε στον καλλιτέχνη Émile Schuffenecker. Έξι χρόνια αργότερα, η ίδια αγόρασε ξανά τον πίνακα από τον Schuffenecker ώστε να τον δωρίσει στην Oldenzeel Gallery στο Ρότερνταμ.
Στη ζωγραφική του, ο Van Gogh δημιουργούσε έναν δικό του κόσμο γεμάτο συναισθήματα, χρώματα και κίνηση. «Έναν κόσμο όπου μπορούσε να ονειρεύεται πάντα κοιτάζοντας τα αστέρια».
«Γιατί, αναρωτιέμαι, να μην είναι τα λαμπερά σημεία του ουρανού τόσο προσιτά όσο τα μαύρα σημεία στο χάρτη της Γαλλίας; Ακριβώς όπως παίρνουμε το τραίνο για να φτάσουμε στην Tarascon ή την Rouen, έτσι να παίρνουμε το θάνατο για να φθάσουμε σ’ ένα αστέρι…» δήλωνε χαρακτηριστικά ο διάσημος ζωγράφος.
Η Έναστρη Νύχτα αποτελεί ένα έργο ορόσημο στη σύγχρονη ζωγραφική. Θεωρείται ένα από τα κορυφαία αριστουργήματα όλων των εποχών και μια από τις εικόνες που έχουν αναπαραχθεί όσο καμιά άλλη στην ιστορία της ζωγραφικής τέχνης.
thematofylakes.gr
